Video
Transkripte
Cila eshte natyra e vertete e universit?
Per t’i dhene pergjigje kesaj pyetje,
njerezit sjellin modele per te pershkruar boten.
Ne i veme ne prove keto modele dhe mesojme cfare te mbajme dhe cfare jo.
Por sa me shume mesojme,
aq me te komplikuara dhe te cuditshme keto modele behen.
Disa prej tyre aq shume,
sa eshte e veshtire te dish se per cfare jane ato saktesisht.
Si Teoria e Fijeve
Nje model i famshem kontraversal qe shpesh keqkuptohet,
qe shpjegon natyren e gjithckaje.
Si aritem tek ajo dhe a eshte vertet e sakte?
Apo eshte thjesht nje ide per ti hedhur nje sy?
Per te kuptuar natyren e vertete te realitetit,
ne i kemi pare gjerat nga afer dhe jemi mahnitur.
Pamje te mahnitshme ne pluhur,
zmadhimin e krijesave te cuditshme
robote proteinash komplekse
te gjitha keto te perbera nga struktura molekulash
te perbera nga nje pafundesi gjerash edhe me te vogla
Atomet
Ne menduam se kjo ishte shtresa e fundit e realitetit
deri sa ne i perplasem ato bashke shume forte
dhe zbuluam gjera qe nuk mund te ndahen me
grimcat elementare
Por tani, kemi ne problem :
Ato jane aq te vogla sa nuk mund te shihen me.
Po te mendosh : Cfare eshte te shikosh ?
Per te pare dicka, ne na nevoitet drita, nje vale elektromagnetike.
Kjo vale godet siperfaqen e gjeravae
dhe reflektohet pas ne syrin tend.
Kjo vale mban informacionin per objektin
qe truri ty qe krijoje nje imazh.
Pra nuk mund te shohim dicka pa ndervepruar me te ne nje menyre.
Te shohesh eshte te prekesh nje proces aktiv, jo nje pasiv
Ky nuk eshte nje problem per shumicen e gjerave.
Por grimcat jane
Por grimcat jane shume
Por grimcat jane shume, shume
Por grimcat jane shume, shume te vogla.
Dhe keshtu valet elektomagnetike qe ne perdorim per te pare
jane shume te medha per ti prekur ato.
Drita e dukshme kalon permes tyre
Ne mund ta zgjidhim kete duke krijuar vale elektromagnetike
me gjatesi shume me te vogel
Por me shume vale, do te thote me shume energji.
Dhe kur prekim nje grimce me nje vale qe ka shume erergji
ajo e ve ne levizje
Duke pare nje grimce, ne e ndryshojme ate
Pra, ne nuk mund t’i matim saktesisht grimcat elementare
Ky fakt eshe kaq i rendesishem sa qe ka nje emer
Principi i Paqartesise i Heisenbergut
Baza e gjithe fizikes kuantike
Keshtu, si duken grimcat atehere ?
Cila eshte natura e tyre
Ne nuk e dime
Nese ne shohim shume thelle
ne mund te shohim nje sfere te turbullt
por jo vete grimcen
Ne thjesht dime qe ato egzistojne
Por nese eshte keshtu
si mund te bejme shkence me to ?
Ne beme ate qe njerezit bejne dhe krijuam nje model te ri :
Nje trillim matematikor.
Modeli i pikes se grimces
Ne vendosem se nje grimce eshte nje pike ne hapesire.
Nje elektron eshte nje pike me nje ngarkese te caktuar dhe nje mase te caktuar.
Te gjitha te padallueshme nga njeri tjetri.
Keshtu fizikantet mund ti percaktojne ata
dhe te llogarisin nderveprimin e tyre.
Quhet Teoria e Fushes Kuantike, dhe zgjidh shume probleme
I gjithe modeli standert i fizikes se grimcave bazohet tek ajo
dhe kjo teori parashikon dhume gjera shume mire.
Disa vecori kuantike te elektronit per shembull
jane testuar dhe jane te sakta deri ne
0.
0.00
0,0000
0,000000
0,00000000
0,0000000000
0,000000000000
0,0000000000002 %
Keshtu, nderkoh qe grimcat nuk jane net te vertete pika,
duke i trajtuar si te tilla
ne mund te marim ne imazh shume te mire te universit.
Kjo ide jo vertem qe e perparoi shkencen
por coi dhe tek shume lloje te teknologjise qe ne perdorim perdite
Por ka nje problem te madh
GRAVITETI
Ne mekaniken kuantike, te gjitha forcat mbajen nga ne grimce e caktuar.
Por, bazuar ne realtivitetin e pergjithshem te Ainshtajnit,
Graviteti nuk eshte nje force si te tjerat ne univers.
Nese universi do te ishet ne drame
grimcat do te ishin aktoret
por graviteti do te ishte skena
Per ta thene me thjesht, graviteti eshte ne teori e gjeometrise.
Gjeometira e vete hapesire-kohes.
E distancave, me te cilat ne na duhet te pershkruajme me precizion absolut
Por duke qene se nuk ka precizion ne matjen e gjerave ne boten kuantike
modeli yne i gravitetit nuk punon ne boten kuantike
Kur fizikantet u perpoqen te shtonin gravitetin ne model duke shpikur nje grimce te re
matematike e tyre u be lemsh
dhe ky eshte ne problem i madh
Nese ne mund te shtonim gravitetin ne fiziken kuantike dhe modelin standart
ne do te kishim nje toeri te gjithckaje
Keshtu, disa njerez shume te zgjuar sollen nje model te ri
Ata pyetetn: Cfare eshte me komplekse se nje pike
Nje vije
Nje vije ose nje fije
Teoria e fijeve lindi.
Ajo qe e ben kaq elegante teorine e fijeve
eshte se pershkruan shume grimca elementare te ndryshme
si modele te ndryshme te vibrimit te fijeve.
Ashtu sikur vibrimet e fijeve te nje violine mund te japin shume nota te ndryshme
nje fije mund te jam shuem grimca te ndryshme.
Me e rendeshishmja, perfshihet graviteti
Teoria e fijeve premtoi te unifikonte te gjitha forcat themelore te universit
Kjo skaktoi nje gezim shume te madh.
Teoria e fijeve shpejt u quajt teoria e gjithckaje
Fatkeqsisht, teoria e fijve i ka
fijet e bera lemsh.
Shumica e matematikes se toerise se fijeve
nuk punon ne universin tone 3 dimensional.
Teoria e fijeve kerkon me shume dimensione qe te punoj
Keshtu, teoricienet e saj bene llogaritje ne modele te tjera te universit
Dhe pastaj provuan te hiqnin 6 dimensione shtese dhe te pershkruanin universin e tyre
Deri me sot, askush nuk ka patur sukses
dhe asnje prove e teorise se fijeve nuk eshte aritue me eksperiment
Pra teoria e fijeve nuk e zbuloi natyren e universit tone.
Dikush mund te thote se
teoria e fijeve eshte komplet e padobishme
Shkenca eshte e gjitha per eksperimentet dhe parashikimet.
Nese nuk mund te besh keto
perse duhet te lodhim veten me fijet?
E gjita eshte se si e perdorim ate.
Fizika e bazuar mbi matematiken
2 + 2 = 4
Dhe kjo eshte e vertete duam apo s’duam
Dhe matematika e teorise se fijeve nuk punon.
Prandaj kjo toeri eshet ende e paperdorshme.
imagjinoni sikur deshiron te ndertosh nje anije
por ke vetem skemen per nje varke te vogel.
Ka shume ndryshime:
Motori
motori, materialet
motori, materialet, skelat
por te dyja kane te njejtin thelb
Gjera qe lundrojne
Keshtu duke studjuar keto skica
mund te kuptosh se si te ndertosh nje anije te vertete
Me teorine e fijeve
ne mund te provojme t’iu japim pergjigje pyetjeve per gravitetin kuantik
qe ka qene duke i sfiduar fizikantet per dekada te tera.
Ose si punojne vrimat e zeza
apo paradoksin e informacionit.
Teorita e fijeve mund te na coj ne drejtimin e duhur.
Kur perdoret si duhet
Teoria e fijeve mund te behet nje vegel e cmuar e fizkaneve teoricien
dhe te na ndihmoj te zbulojme aspekte te reja te botes kuantike
dhe matematike te bukur.
Pra, ndoshta teoria e fijeve
nuk eshe teoria e gjithckaje.
Por eshte sikurse teoria e pikes-grimce.
Mund te jete nje model tej mase i dobishem.
Ne ende nuk e dime natyren e vertete te realitetit
Por mund te vazhdojme te sjellim modele te reja dhe te provojme ta gjejme ate
Deri sa nje dite,
Deri sa nje dite, ndoshta
Deri sa nje dite, ndoshta, ne do ta mesojme