Video

Transkript

Kâinat, içerisine tek tük gök adaların serpiştirildiği…

…ucu bucağı olmayan boş bir okyanusa benzemektedir.

Ancak bu bir yanılsamadır.

Tüm atomların sadece çok küçük bir kısmı galaksilerde bulunmaktadır…

…geriye kalanının ise galaksiler arası ortamda bulunduğu düşünülmektedir.

Gazlar, tıpkı devasa bir ağacın kökleri gibi galaksilerden yayılır…

…ve kütle çekimi, bu yeni oluşmuş gazları toplayarak sık bir kozmik orman oluşturur.

Galaksiler arası ortamda…

…yaratılışın hammaddeleri bulunmaktadır:

Hidrojen ve helyum.

Bunlar, tabaka ve filamentler hâlinde dokunur…

…ve galaksilere akarak bir zaman sonra yıldızları meydana getirirler.

Ama daha yakından bakınca…

…patronun aslında kim olduğunu görürüz:

Kuasarlar, var olan en kudretli cisimler.

Amazon Nehri’ne kıyasla ufacık bir kum tanesi boyutunda olan bu gök cisimleri…

…bazı galaksilerin merkezinde bulunurlar…

…ve trilyonlarca yıldız gücünde ışıyarak…

…devasa jetler püskürtür ve civarlarında bulunan uzayı yeniden şekillendirirler.

Öyle güçlüdürler ki bir galaksiyi öldürebilirler.

Bunlar nedir, ve kâinata bir anlık hevesleriyle nasıl şekil verirler?

ᴛüʀᴋçᴇ çᴇᴠiʀi: {yigithan.kilinc

GÖKYÜZÜNDE BAKILAN HER YERDE GARİP ŞEYLER VAR

1950’lerde gök bilimciler…

…gökyüzünün her bir noktasından çok gürültülü esrarengiz radyo dalgaları geldiğini fark ettiler.

Bunlara “YILdız BEnzeri Radyo Kaynağı” (YILBERK / KUASAR) adını verdiler.

Çünkü aynı yıldızlar gibi nokta şeklindeydiler…

…ancak görünür ışık yerine radyo dalgalarında görünebiliyorlardı.

Her şeyleri çok esrarengizdi.

Bazıları titreşiyordu…

…bazılarıysa yüksek enerjili x-ışınlarına ilaveten radyo dalgaları yayıyordu…

…fakat hepsi de çok ufak görünüyordu.

Ayrıca aşırı hızlı uzaklaşıyorlardı, neredeyse ışık hızının üçte birinde.

Bunun tek açıklaması, bunların o kadar uzakta olmasıydı ki…

…görünür hızları, aslında evrenin genişleyerek onları bizden uzaklaştırması olmalıydı.

Fakat bu muazzam uzaklıklar, kuasarların yıldız olamayacağı…

…aksine milyarlarca ışık yılı uzakta olan aktif galaksi çekirdekleri olduğu anlamına geliyordu!

Üstelik durum daha da çılgınlaşıyor!

Çok uzaktan böylesine parlak ve gürültülü görünebilmeleri için…

…tüm Samanyolu’ndan binlerce kat daha parlak olmalıydılar!

Daha önce imkânsız olduğu düşünülen bir hiddetle…

…boşluğa haykıran canavarlardır bunlar.

Göğün haritasını çizdikçe…

…bir milyondan fazla kuasar keşfettik.

Bunların hepsi de aşırı uzaktaydı.

Uzayda çok uzak, ayrıca çok uzun zaman önce anlamına da geliyor…

…çünkü ışığın bize ulaşması çok uzun zaman alıyor.

Kuasarlar, erken evrende oldukça yaygındı.

10 milyar sene önce, evren ve galaksiler hâlâ çok gençken sayıları zirve yapmıştı.

Zamanı geriye saralım…

…ve Büyük Patlama’nın 3 milyar yıl sonrasına giderek o zamanlar neler oluyormuş bakalım.

KUASARLARIN MUAZZAM GÜCÜ

Yeni doğmuş bebek bir galaksi nasıl bu kadar parlak ve şiddetli olabilir?

Bu parlaklık ve radyasyon yıldızlardan geliyor olamaz…

…zira sayıları hâlâ çok azdı.

Ve galaksiler, zaman içinde birleşerek büyüdüğünden…

…ufak galaksilerden gelen yıldız ışığı…

…günümüzdeki galaksilerden çok daha parlak olmamalıdır.

Bir kuasardan gelen muazzam miktardaki enerjiyi oluşturmanın tek bir yolu vardır:

Beslenen süper kütleli kara delikler.

Nasıl oluştuklarını hâlâ tam olarak bilmiyoruz…

…ama görünen o ki, her galaksinin merkezinde bir tane bulunuyor.

Ama nasıl olur da evrendeki en parlak gök cisimleri…

…olay ufuklarını geçen her şeyi hapseden kara delikler olabilir?

Şöyle ki, kuasarlardan gelen ışık, kara deliklerin ‘içinden’ gelmiyor.

Aksine, bunların etrafındaki “yığılma diski” denen dönen dev bir gaz diskinden geliyor.

Kuasarlar, parlamak için yıldızlar ile aynı yakıtı kullanmaktadırlar:

Maddeleri.

Ancak kara delikler, maddeyi enerjiye dönüştürmede en verimli motorlardır.

Bir kara deliğe düşen maddenin açığa çıkardığı enerji miktarı…

…bir yıldızın çekirdeğindeki nükleer füzyonun açığa çıkardığından 60 kat daha fazla olabilir.

Çünkü kara deliklerin çıkardığı enerji, kütle çekiminden sağlanmaktadır…

…nükleer tepkimelerden değil.

Bir kara deliğe düşen madde…

…olay ufkunu geçmeden önce neredeyse ışık hızına ulaşarak…

…inanılmaz miktarda kinetik enerjiyle cızırdar.

Tabii kara deliğin içine girdiğinde bu enerjiyi de beraberinde götürür.

Bu enerjiyi yalnızca, elinizdeki maddeyi doğru şekilde bırakırsanız görebilirsiniz.

Doğrudan düşerse dışarıda kalan uzay hiçbir şey alamaz.

Ancak çok fazla madde olduğunda…

…olay ufkuna doğru müthiş bir hızla sarmal çizerek bir disk oluşturur.

Parçacıklar arası sürtünme ve çarpışmalar, maddeleri yüz binlerce dereceye çıkartır.

Hemen hemen Güneş Sistemi’miz kadar olan bir alanda, bir galaksinin çekirdeği…

…içindeki tüm yıldızların toplamından kat be kat fazla enerji açığa çıkarabilir!

İşte kuasarlar budur: ziyafet çeken süper kütleli kara delikler.

Üstelik bu kara delikler çok fazla yerler.

Ortalama bir kuasar, dakikada 1 ilâ 100 Dünya kütlesinde gaz tüketmektedir.

10 milyar sene evvel, evren şu anki boyutunun yaklaşık üçte biri kadardı…

…dolayısıyla galaksiler arası ortam çok daha az yayılmıştı.

Bunun anlamı da, kuasarların etrafındaki gaz filamentleri onlara ziyafet vermiş…

…ve muazzam miktarlarda ışık ve radyasyon kusmalarını sağlamıştı.

En parlak kuasarlar…

…etraflarındaki maddelerin manyetik alanlarını dar bir koni hâline getirerek…

…jetler oluşturur.

Tıpkı bir parçacık hızlandırıcısı gibi muazzam madde demetleri fışkırtır…

…ve galaksi çevresindeki ortamı delerek…

…boyutları yüz binlerce ışık yılını bulan madde bulutları oluştururlar.

İnsan aklı, boyutlarını algılamakta zorlanır!

Galakside ufacık bir nokta, uzayın yüz binlerce ışık yılı uzunluğundaki kısımlarını oymaktadır.

Ancak kuasarlar uzun süre beslenemezler…

…belki en fazla birkaç milyon yıl…

…çünkü ziyafetleri, en sonunda galaksilerini öldürür.

KUASARLAR NASIL GALAKSİLERİ ÖLDÜRÜRLER

‘Öldürmek’ biraz abartıya kaçmış olabilir.

Bir galaksi, kuasarı söndükten sonra hâlâ yerinde durur.

Ama bir daha asla eskisi gibi olmayacaktır.

Kuasarlar, evrendeki en sıcak ve parlak gök cisimleri olduklarından…

…galaksilerini öyle çok ısıtırlar ki yıldız oluşumunu durdururlar.

Yıldızlar, kendi içlerine çökerek aşırı derecede ısınmış olan gazlardır.

Fakat hâlihazırda sıcak olan bir gaz bulutunda…

…atomlar çok hızlı hareket ederler.

Çok sert bir şekilde çarpışarak kütle çekiminin baskısına karşı koyarlar.

Yani sıcak gazlar, yıldız oluşturamaz.

Yıldız oluşturmak için en iyi gazlar soğuk olanlardır…

…çünkü yıldız oluşturma zamanı geldiğinde buna karşı koymazlar.

Ayrıca kuasarlar, galaksilerinde bulunan gazları dışarı iterler.

Bu, hem kuasarı aç bırakır…

…hem de galaksinin yeni yıldızlar için ihtiyacı olan hammaddeleri kaybetmesine neden olur.

Bu, kulağa üzücü gelse de yaşam için iyi bir şey olabilir.

Diğer seçenek, çok daha tehlikeli olabilir: aşırı fazla yıldızın olması.

Yeni yıldızların oluşması, genellikle çok ağır yıldızların süpernova olmasıyla gerçekleşir…

…ki bu da, gezegenlerdeki yaşamı yok eder.

Ama tabii ki durum bundan daha karmaşıktır.

Aynı dünyamızın biyosferinin karmaşıklığı gibi…

…galaksinin her parçası da, galaktik çevrenin diğer kısımlarına bağımlıdır ve onları etkiler.

Kuasarlar ve süpernovalar gibi sıcak şeyler gazları galaksinin dışına itse de…

…şok dalgaları ve kuasar jetleri, gazları sıkıştırarak…

…kısa bir süreliğine daha yeni yıldızlar oluşturabilir.

Ama genel olarak şunu diyebiliriz ki, işler biraz sakinleşmemiş olsaydı…

…bugün var olmazdık.

Bu da bizi son sorumuza getiriyor:

SAMANYOLU’NUN DA GEÇMİŞTE BİR KUASARI VAR MIYDI?

Her galaksi, kuasar evresinden geçmiş midir bilemeyiz…

…ancak uzak kuasarları incelemek, Samanyolu’nun tarihine ışık tutabilir.

Galaksiler, tarihlerini korumada iyi değillerdir.

Tıpkı sahildeki kumlar gibi, sürekli gerçekleşen çalkalanmalar geçmişlerine dair ipuçlarını siler.

Samanyolu’nun geçmişte bir kuasar olmuş olması imkânsız değildir.

Belki de bu sayede süper kütleli kara deliğimiz Sagittarius A*…

…Güneş’in kütlesinin 4 milyon katına ulaşmıştır.

Ve her ne kadar şu anda uykuda olsa da…

…Sagittarius A* gelecekte kuasara dönüşebilir.

Birkaç milyar yıl sonra…

…Samanyolu ile Andromeda çarpışacak.

Çarpışan galaksilerde, merkezi kara deliklere taze gazların sağlandığı…

…yüzden fazla çift kuasar gözlemledik.

Ama bu çok uzun süreli olmaz.

Galaksiler birleştiklerinde…

…süper kütleli kara delikleri de birleşir…

…ve yeni galaksinin merkezine yerleşerek tozları ve yıldızları her tarafa saçarlar.

Bu olacak mı olmayacak mı bilmiyoruz…

…ama müthiş bir manzara olurdu orası kesin.

Belki de uzak gelecekteki bazı varlıklar bu olaya şahit olacak…

…ve gördükleri karşısında hayrete düşeceklerdir.

[Sponsor]

[Promosyon]