Video

Transkript

Kara delik yıldızları, şimdiye dek var olmuş en büyük yıldızlar olabilirler.

Galaksilerden daha parlaktılar…

…ve günümüzde var olan veya gelecekte oluşacak her yıldızdan daha büyüktüler.

Fakat bunları boyutlarının yanı sıra özel ve tuhaf kılan…

…iç kısımlarında kozmik bir parazit barındırmalarıdır:

Her daim aç olan bir kara delik.

Böyle bir şey nasıl mümkün olabilir?

ᴛüʀᴋçᴇ çᴇᴠiʀi: {yigithan.kilinc

Kara delik yıldızları, aynı kara delikler gibi akıl ermez olup…

…yıldızların nasıl meydana geldiği ve büyüdüğü hakkında bildiklerimizi darmadağın etmektedir.

Bunların oluşması, erken evrenin sadece kısacık bir zaman aralığında mümkündü.

Ama eğer gerçekten vardıysalar…

…kozmolojinin en büyük sırlarından birisini çözüme kavuşturabilirler.

Kara delik yıldızları, her açıdan çok aşırı olan gök cisimleriydi.

Günümüzdeki en büyük kütleli yıldızlar en fazla 300 güneş kütlesine sahiptir.

Kara delik yıldızları ise…

…10 milyon güneş kütlesinde neredeyse saf hidrojenden meydana gelmekteydi!

Görsel olarak bu ne anlama geliyor gelin bakalım:

Güneşimiz.

Wezen.

LL Pegasi.

Bilinen en büyük yıldız.

Ve en sonunda…

…kara delik yıldızı.

Akıl almaz büyüklüktedir:

Güneşimizden 800 bin…

…bildiğimiz en büyük yıldızdan ise 380 kat daha büyüktür!

Yüzeyinin epey derinlerinde de bir kara delik bulunmaktadır.

Her saniye milyar kere milyarlarca ton madde tüketip hızla büyüyen bir tane.

Normalde yıldızlar, çoğunlukla hidrojenden oluşan…

…binlerce veya milyonlarca güneş kütlesinde olan devasa gaz bulutlarından meydana gelir.

Bu bulutlarda, maddeler içteki en yoğun bölgelerin etrafında toplanmaya başlar.

Bu bölgeler daha da yoğunlaştıkça kütle çekimleri güçlenir ve daha hızlı büyürler.

Bir zaman sonra öyle çok ısı ve basınç oluşur ki füzyon tepkimeleri başlar…

…ve yeni bir yıldız doğar.

Fakat bu, boyutlarını sınırlandırır.

Nükleer füzyon, radyasyon enerjisiyle etraftaki gaz bulutunu uzaklaştırır.

Yeni doğmuş yıldız daha fazla kütle toplayamaz.

Bundan böyle yıldız, iki kuvvet arasında diken üstünde yaşamını sürdürecektir:

İçe çekerek yıldızı ezmeye uğraşan kütle çekimi…

…ve dışa doğru ittirerek yıldızı patlatmaya çalışan radyasyon.

Milyonlarca veya milyarlarca yıl sonra…

…çekirdeğin yakıtı tükenir ve denge bozularak yıldız patlar.

Ancak kara delik yıldızları çok daha farklıydı.

ᴇʀᴋᴇɴ ᴇᴠʀᴇɴiɴ ᴄᴀɴᴀᴠᴀʀʟᴀʀı

Büyük Patlama’dan birkaç yüz milyon yıl sonra, evren çok daha küçükken…

…var olan tüm maddeler çok daha toplu hâldeydi.

Evren, çok daha yoğun ve sıcak bir durumdaydı.

Karanlık madde hâkim güçtü…

…ve “karanlık madde hâleleri” denen dev yapılar oluşturmuştu.

Bu karanlık madde hâleleri öyle kocaman kütlelere sahipti ki…

…akla hayale gelmeyecek miktarlarda hidrojen gazını bir araya getirerek…

…ilk yıldızların ve galaksilerin doğum yerleri hâline geldiler.

Bazıları 100 milyon güneş kütlesinde olan müthiş hidrojen bulutları oluştu!

Bu, küçük galaksilerin toplam kütlesinden bile daha fazlaydı!

Bir daha asla oluşmayacak olan bu benzersiz ortamda…

…karanlık madde hâlelerinin aşırı kuvvetli kütle çekimi…

…gazları merkeze çekerek aşırı derecede ağır yıldızlar oluşturdu.

Daha önce de dediğimiz gibi…

…yıldızlar doğunca, onları meydana getiren gaz bulutunu uzaklaştırırlar.

Ancak erken evrendeki bu muazzam gaz bulutları öyle büyük ve ağırdı ki…

…doğumundan sonra bile giderek daha fazla miktarda gaz yeni doğmuş yıldıza toplanarak…

…onu akıl almaz boyutlara çıkarmıştı.

Genç yıldız sürekli büyümeye zorlanmış, giderek daha da fazla kütle kazanmış…

…ve bazı durumlarda Güneşimizin kütlesinin 10 milyon katına ulaşmıştı!

Kütle çekimi tarafından ezilen çekirdeği ısındıkça ısınmış…

…ve çaresizce dışa doğru ittirerek kendisini patlatmaya çalışmıştır…

…ama nafile.

Kütle ve basınç çok fazladır.

Dengeyi sürdürmek artık imkânsızdır.

Sanki hızlıca ileri sarılmış bir süpernova gibi, çekirdek ezilerek bir kara delik oluşturur.

Normalde bu, hikâyenin sonu olurdu.

Günümüzdeki yıldızlar süpernova olur, bir kara delik oluşur ve ortalık yatışır.

Ancak bu sefer, yıldız kendi ölümünden sağ kurtulmuştur.

Muazzam bir patlama yıldızı içten sarsar…

…fakat bu yeterli değildir.

Yıldız o kadar ağır ve büyüktür ki bir süpernova bile onu yok edemez.

Fakat şimdi kalbinin olduğu yerde bir kara delik vardır.

Birkaç on kilometre çapında ufak bir şeydir…

…fakat Güneş Sistemi büyüklüğünde bir cismin merkezinde yer almaktadır.

ᴄᴀɴᴀᴠᴀʀ ʙüʏüʏᴏʀ

Yıldızlar, hızlanarak dönüp çöken gazlardan meydana geldiğinden kendileri de dönerler.

Bir kara delik, bir yıldızın çekirdeğinden doğduğunda açısal momentumunu korur.

Bu demektir ki, maddeler içteki kara deliğe doğrusal bir şekilde çekilmez…

…aksine kara deliğin yörüngesinin etrafında daralarak ve hızlanarak dönmeye başlarlar.

Bunun sonucunda, gazların neredeyse ışık hızında döndüğü bir “yığılma diski” oluşur.

Ama yalnızca az miktarda gaz içine düşer.

Yani kara delikler, masayı bir sürü yemek ile donatır ama onları azar azar yerler.

Fakat yığılma diskinde hapsolmuş maddeler hiç iyi vakit geçirmezler.

Sürtünme ve parçacıklar arası çarpışmalar bu maddeleri milyonlarca dereceye çıkarır.

Aktif olarak beslenen kara deliklerin aşırı sıcak ve kuvvetli yığılma diskleri vardır.

Diskten yayılan bu ısı, bir kara deliğin ne kadar fazla madde tüketebileceğini daha da sınırlar.

Aynen yıldızların çekirdekleri gibi.

Aşırı sıcak maddeler, etraftaki besinlerin çoğunu uzaklaştıran radyasyon yayar.

Yani bir kara delik, istediği kadar çok besine erişim sağlasa bile…

…sadece yavaşça büyüyebilir.

Kara delik yıldızının içinde saklı olan bir kara delik ise farklıdır.

Etrafındaki muazzam basınç maddeleri doğrudan kara deliğin içine doğru iter…

…ve ne kadar hızlı madde tüketebileceğini sınırlandıran kısıtlamaları ortadan kaldırır.

Bu işlem şiddetli bir şekilde o kadar çok enerji yayar ki…

…yığılma diski, normal herhangi bir yıldızın çekirdeğinden çok daha sıcak hâle gelerek…

…çok daha fazla radyasyon basıncı yayar.

Ve bu, 10 milyon tane Güneş’in ağırlığına direnebilecek güçtedir!

Aşırı tehlikeli bir denge sağlanmıştır:

İçe doğru bastıran milyonlarca güneş kütlesinde madde…

…ve zorla yedirilen bir kara deliğin dışa doğru ittiren azgın radyasyonu.

Gelecek birkaç milyon yıl boyunca kara delik, yıldızı içten tüketecektir.

İçteki kara delik binlerce güneş kütlesine ulaşır…

…büyüdükçe de daha hızlı madde tüketir ve yıldızı daha da ısıtarak…

…genişlemesine sebep olur.

Son evresinde…

…kara delik yıldızı, Güneş Sistemimizden 30 kat daha büyük bir hâle gelecektir!

İşte, şimdiye dek evrende var olmuş en büyük yıldız!

Çekirdeğindeki çok güçlü manyetik alanlar…

…kara deliğin kutuplarından plazma jetleri püskürtür.

Bunlar, yıldızı delip geçerek uzaya fırlar…

…ve onu kozmik bir deniz fenerine dönüştürür.

Evrende gerçekleşmiş en dehşet verici manzaralardan biri olmuş olmalı bu.

Fakat bu aynı zamanda sonu da getirir.

Yıldız aşırı genişleyip içinde bulunan yığılma diski çok güçlü hâle gelir.

Parazit, ev sahibini patlatarak yok eder.

100,000 güneş kütlesindeki bir kara delik, arkasında yalnızca bir yıldız leşi bırakarak…

…yeni kurbanların peşine düşer.

süᴘᴇʀ ᴋüᴛʟᴇʟi sᴏʀᴜɴ

Kara delik yıldızları eğer gerçekten de vardıysalar…

…evrenin en büyük sırlarından birini çözüme kavuşturabilirler:

Galaksilerin merkezinde karşımıza çıkan süper kütleli kara delikler…

…aşırı derecede büyüktür.

Bunlar normalde var olmamalıdır.

Normal süpernovalardan doğan kara delikler…

…en fazla birkaç on güneş kütlesinde olmaktadır.

Ve daha önce de anlattığımız süreçten dolayı doğumlarından sonra yavaşça büyümektedirler.

Birleşmeleri durumunda, biraz daha büyük 100 güneş kütlesinde kara delikler oluşturabilirler.

Binlerce veya milyonlarca güneş kütlesine sahip olan kara deliklerin oluşması ise…

…zibilyonlarca yıl sürmelidir!

Ancak biliyoruz ki bazı süper kütleli kara delikler…

…Büyük Patlama’dan yalnızca 690 milyon yıl sonra…

…çoktan 800 milyon güneş kütlesine ulaşmıştı!

Kara delik yıldızları, kara delikler için bir tür oyun hilesi gibidir.

Eğer evrenin ilk zamanlarında oluştuysalar…

…ve onlardan doğan kara delikler de binlerce güneş kütlesine sahiptiyse…

…bu durumda bunlar, süper kütleli kara deliklerin ilk baştaki hâlleri olabilirler.

Bunlar, en yaşlı galaksilerin merkezlerine yerleşmiş, başka kara deliklerle birleşmiş…

…ve hızla büyüyebilmek için yeteri kadar maddeyi yutmuş olabilirler.

Çok yakında, bu devlerin geçmişteki varlığını kanıtlama imkânımız olabilir:

James Webb Uzay Teleskobu…

…inceleme amacıyla sensörlerini evrenin en uzak köşelerine yöneltmiş durumdadır.

Evrenin daha önce göremediğimiz ilk zamanlarına, geçmişe bakmaktadır.

Şansımız yaver giderse…

…bu trajik titanların, oluşumları ile yok oluşları arasındaki kısacık yaşamlarına şahit olabiliriz.

Şimdilik gelin görsel yolculuğumuzu eğlencesine bir kere daha yapalım.

Yıldızlar büyüktür…

…kara delik yıldızları ise…

…çok daha büyük.

ᴍüᴢiᴋ: Epic Mountain - The Largest Black Hole

[Sponsor]

[Promosyon]

12,022 yılı ‘yavaş yavaş’ son bulurken (şakaydı, zaman çok hızlı geçiyor)…

…biz de şarjlarımızı tekrar doldurmak için kısa bir süre işimize ara vereceğiz.

Sevginiz ve desteğiniz için hepinize çok teşekkürler!

Sizlere huzurlu ve mutlu yıllar dileriz! Ocakta yeniden görüşmek üzere!