ڤیدیۆ

وەرگرتن

میكانیزمی پەرەسەندن

پەرسەندن چییە ؟

پەرسەندن گۆڕانكارییە لە ژیانی سەر رووی زەوی

ئەو پرۆسەیە ملیارەها ساڵە دەستی پێكردوە و تاكو ئەمڕۆ بەردەوامە

پەرەسەندن پێمان دەڵێت، چۆن ئەو ئەو جۆرە زۆرەی لە ژیان هەیە، هاتۆتە بوون

پێمان نیشان دەدات، چۆن یەكەم سەرەتاییەكان توانیان ببنە ملیۆنان جۆری جیاواز هەروەك ئەمڕۆ دەیانبینین

پەرەسەندن، وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانەیە كە ئێمە هەمانە كاتێك سەگێكی لەپۆلی داشهەند لەگەڵ سەگێكی دەنیماركی زەبەلاح بەیەكەوە دەبینین

چۆن دەكرێ جۆرەكان لەنێوانی خۆیان لەرەنگ و شێوەیاندا بۆ وەچەكانیان ئاوا بەم شێوەیە جیا بوونەتەوە ؟

بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، دەمانەوێت چاو بخەینە سەر ئاژەڵەكان، بێجگە لە شیوەكانی ژیانی وەك مشەخۆرەكان و رووەكەكان

كەواتە یەكەم پرسیار ئەوەیە: چۆن یەك جۆری ئاژەڵ پەرەدەسێنێت بۆ چەند جۆرێكی نوێ ؟

ئۆه، بەڵام پرسیارێكی بەپەلە لێرەدا هەیە ئەویش: جۆرەكان چییە ؟

جۆرەكان كۆمەڵە ئاژەڵێكن، لەتوانایاندایە وەچەی خۆیان لەنەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی دیكە دەپارێزن.

ئەو وەچە نوێیانەش دەتوانن نەوەی نوێ بخەنەوە

بۆ ئەوەی باشتر لەو وەڵامەتێبگەین، پێویستمان بەوەیە سەیری ئەو خاڵەی داهاتوو بكەین

تاكی بوونەوەری زیندوو، لەمیانەی وەچەخستنەوە و بۆماوەیی بێ وێنەیی تاكەكانی خۆیان دەپارێزن

هەروەها دووەم خاڵی سەرەكی، هەڵبژاردنە

با بەتاكەكان دەست پێ بكەین. هەر بوونەوەرێك بەبێ وێنەیی هاتۆتە بوون، ئەوەش بەبنەڕەتی پەرەسەندن دادەنرێت

رەنگە ئەندامێكی یەك لەجۆرەكان لەچاو یەكێكی دیكەی هەمان جۆر بەهێزتر دەربكەوێـت

لەگەڵ ئەوەش، هەموویان جیاوازییەكی كەمیان لە سیما و سیفەتیان هەیە

رەنگە جۆرێكیان لە هاوشێوەكانی خۆی گەورەتر، بەهێزتر یاخود ئازاتر بن

هۆكاری ئەو جیاوازییانە چییە؟ با بەوردی سەیری بوونەوەرێك بكەین

هەموو بوونەوەرێك لە خانە پێكهاتووە، ئەو خانانە ناوكیان تێدایە

ناوكۆكەش كۆمۆسۆمی تێدایە، كرۆمۆسۆمەكانیش دی ئێن ئەییان لەخۆ گرتووە

دی ئێن ئەی لە پێكهێنەرەكانی جینە جیاوازەكانە، ئەو جینانەش زانیارییەكانی ژیانیان هەڵگرتووە

دی ئێن ئەی رێنمایی و فەرمان دەداتە ناوك و سیما و سیفاتەكان لە ژیانی بوونەوەرەكان دیاری دەكات

بەدیاریكراوی دی ئێن ئەی بێوێنەیی و تایبەتییەتی دەداتە هەر بوونەوەرێك

لەكەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە كەمێك جیاوازی پێدەدات، بەشێوەیەك بۆ هەریەكەیان كەمێك جیاوازی هەیە ؟

بەڵام چۆن ئەو شێوە زۆرە لە ریزبەندی دی ئێن ئەی دروست دەبێت ؟

یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان ئەوەیە زۆری وەچە خستنەوەیە

لە سروشتدا، دةتوانين تێبینی ئەوە بكەین كە بوونەوەرەكان وەچەی زیاتر لە پێویست دەخەنەوە

بۆ مانەوەی ئەو جۆرە، چونكە هەندێكجار لەسەرەتاوە وەچەكان تووشی لەناوچوون و مردن دەبنەوە

لەزۆرجاردا زۆربوونی وەچەكان زیاترە لەتوانای ئەو ژینگەیەی كە بۆیان گونجاوە و تێیدا دەژین

ئەوە یەكێكە لەو هۆكاری زۆربوونی جیاوازی لە جۆرەكاندا

هەرچەند وەچەی زۆرتر بەرهەم بێت، لە ئەنجامدا جیاوازیە كەمەكان زیاتر دەبێت

ئەوەیە ئەوەی سروشت دەیەوێت: ژمارەیەك زۆر لە جیاوازییە كەمەكان دەستكەوێت

هۆكاری دووەمی سەرەكی بێوێنەیی تاكەكان لەبۆماوەییەوە روو دەدات

هەر بەو بۆنەوە، بۆماوەیی واتە ناردنی دی ئێن ئەی بۆ وەچەكان

دوو هۆكاری زۆر گرنگ هەیە رۆڵ لەو پرۆسەیە دەگێڕن: خۆرێكخستنەوە و گۆڕان

خۆڕێكخستنەوە واتە تێكەڵبوونی هەرەمەكی دی ئێن ئەی لە دوو بوونەوەر

كاتێك دوو بوونەوەر دەكەونە خۆشەویستی یەكتر و دەبنە هاوسەر، دوو جار جینەكانی خۆیان رێك دەخەنەوە

لەجاری یەكەم، هەریەك بەجیا ئەو كارە دەیكات لەوكاتە سپێرم و هێلكە بەرهەم دەهێنن

سپێرم و هێلكە هەریەكەیان نیوەی بۆماوەیی جینەكانی هەڵگرتووە و تێكەڵ دەبن

خۆرێكخستنەوەی دووەم كاتێك روودەدات كە نێرە مێیەكە دەپیتنێت

هەریەك لە دایك و باوك 50%ی لە دی ئێن ئەی خۆی دەدات، بەواتایەكی دیكە هەرەیەكەیان 50% سیما و سیفاتی خۆی پێشكەش دەكات

بەم شێوەیە خۆیان رێكخستەوە یان تێكەڵاوبوون و ئەنجامەكەشی نەوەی نوێیە

ئەو نەوەیە خاوەن دی ئێن ئەیەكی تێكەڵاوی بەشێوەیەكی هەرەمەكیە و كەواتە سیفات و سیمای دایك و باوكی هەڵ دەگرێت

ئەمە دووركەوتنەوە و جیاوازییەكان لەناو جۆرەكان خۆیاندا زیاتر دەكات

بەڵام گۆڕان (میوتەیشن) لە پەرەسەندندا زۆر گرنگە

میوتەیشن گۆڕانی هەڕەمەكییە لە ناو دی ئێن ئەی

هەروەها دەتوانرێ بگوترێـت كە روودانی هەڵەیە لەكاتی كۆپیكردنەوەی دی ئێن ئەی

بەهۆی ژەهراویبوون یان مادەی كیمیایی دیكە یاخود بەهۆی تیشكی زیانبەخش

لەو كاتەی بەشێك لە دی ئێن ئەی دەگۆڕێت، میوتەیشن روودەدات

زۆربەی جار ئەو گۆڕانە نێگەتیڤە، دەبێتە هۆی نەخۆشكەوتن هەروەك شێرپەنجە

بەڵام رەنگە كاریگەری بێلایەنی هەبێت و هەتا رەنگە كاریگەری ئیجابیشی هەیە

هەروەك چاوشینی لەمرۆڤدا، كە ئەوەش یەكێكە لە میوتەیشنی هەرەمەكی

بەهەر حاڵ، میتەیشن كاریگەری لەسەر پیتاندن هەیە واتە سپێرم یان هێلكە

لەبەر ئەوەی ئەو دی ئێن ئەیەی لەكردەوەی پیتاندندا هەیە، هەر ئەوەیە بۆ نەوەكەی دەگوازرێتەوە

هەر ئەو هۆكارەشە وا دەكات لەبەرچی لەكاتی گرتنی تیشكی x ئەندامی زاوزێمان دەپارێزین، بەڵام ئەندامەكانی تری لەشمان لەژێر مەترسی دا نین

بەكورتی، لەپرۆسەی بۆماوەییدا، بوونەوەرەكان سیفات و تایبەتمەندی خۆیان بە DNA بۆ نەوەكانیان دەگوازنەوە

خۆرێكخستنەوە و میوتەیشن دی ئێن ئەی دەگۆڕن، بۆیە دەبینین منداڵێك لەگەڵ برایەكانی جیاوازن

بەشێوەیەك سیفات و تایبەتمەندیەكی تێكەڵ بەشێوەیەكی هەرەمەكی لەدایك و باوانییەوە پێدەگات

لێرەدا وشەیەكی سەرەكی هەیە، ئەویش: هەرەمەكی

هەموو ئەو پرۆسانە لەسەر رێكەوت بنیاتنراوە

هەرەمەكی خۆرێكخستنەوە و میوتەیشن لە نەوەیەكدا تێكەڵییەكی هەرەمەكی لە سیفات و تایبەتمەندی لەخۆدەگرێـت

ئەوانیش لەلایەنی خۆیانەوە بەتێكەڵییەكی هەرەمەكی دەیگەیەننە منداڵەكانی خۆیان

بەڵام چۆن دەتوانرێ ئەو هەمووانە بۆ رێكەوت بەجێبهێلرێت، هەموو بوونەوەرەكان لەگەڵ ژینگەكەیان بەتەواوی خۆیان گونجاندووە

بۆ نمونە، كلۆی قامیشی، چۆلەكەی مێشوولە و بۆقە ماسی

وەڵامەكە لە خاڵی دووەمی سەرەكی دا هەیە: هەڵبژاردن

هەموو تاكێك رووبەرووی پرۆسەی هەڵبژاردنی سروشتی دەبێتەوە

هەروەك زانیمان، هەر تاكێك كەمێك جیاوازی لەگەڵ تاكەكانی دیكە هەیە

بۆیە لەنێو هەموو جۆرەكان چەندەها جۆری جیاوازتر دێتە كایەوە

كاریگەرییەكانی ژینگە كار لە بوونەوەرەكان دەكات، ئەمەش پێ دەگوترێت هۆكاری هەڵبژاردن، لەوانە:

دڕەندەكان، زیندەوەر، ئەو ئاژەڵانەی لەهەمان جۆرن، ژەهراویبوون، گۆڕانكاری شوێنی نیشتەجێبوون یان لە ئاو هەوا

هەڵبژاردن پرۆسەیەكە كارگەری لەسەر هەموو تاكێك دەبێت

هەموو بوونەوەرێك تێكەڵییەكی بێوەێنەی لە سیفات و تایبەتمەندی هەیە

ئەو تێكەڵییە یارمەتیان دەدات بەردەوامی بەمانەوەی خۆیان لەو ژینگەیە بدەن یاخود نا

هەر یەكێك بەتێكەڵییەكی نەگونجاوەوە لەلایەن ژینگەكەیەوە لادەبرێـت

ئەوانەی بەتێكەڵییەكی تەواو و باشەوە رزگاریان دەبێـت، سیمات و تایبەتییە باشەكەیان دەدەنە نەوەی دوای خۆیان

ئەوە گرتگی هەمەجۆری بوونەوەر دەردەخات

هەر ئەوەشە وا لە بوونەوەرەكان دەكات هەوڵ دەدەن نەوەی نوێ بەهەم بهێنن تابكرێت جیاوازیان لەنێوان هەبێت

لەوەدا ئەگەری زۆر هەیە بەلانی كەم یەكێك لە نەوەكان پرۆسەی هەڵبژاردنی سروشتی تێپەڕاند بێت

هەلی مانەوەی زۆری بۆ دروست دەبێـت

نمونەیەكی باش لێرەدا هەیە دەتوانین تێبینی بكەین ئەویش لە گروپێك چۆلەكە كە لە دوورگەیەكی دابڕاو دەژین

ئەوانە یەكێكن لەو ئاژەڵانەی لە جیهانی زانست زۆر بەناوبانگن

بە چۆلەكەی داروین ناسراون، بەناوی دۆزەروەكەیەوە هاتووە، چارلس داروین، ئەوەش چیرۆكی ئەو چۆلەكانەیە

چەند سەدەیەك پێش ئێستا، گروپێكی بچوكی چۆلەكە قڕیدرانە دوورگەی گالاپاگۆس لە ناوەڕاستی دوورگەی هێمن، رەنگە بەهۆی گەردەلولەكی بەهێزەوە بووبێت

ئەو چۆلەكانە خۆیان لە ژینگەیەك دۆزیەوە، بەتەواوی بۆ ئەوان نوێ بوو

بۆ ئەو چۆلەكان بەهەشتێكی راسیتی بوو: خۆراكێكی زۆر لەگەڵ نەبوونی دڕندە

زۆر بەخێرایی ژمارەیان زیادی كرد و زۆربوون، چۆلەكەكان بەخێرایی هەموو دوورگەگەی تەنیەوە

ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە سەرچاوەكانی خۆراك كەم بوووەوە

بەشێوەیەك بەهەشتی چۆلەكەكان هەڕەشەی بڵاوبوونەوەی برسێتی لەسەر بوو، ئەمە وای كرد لە نێوانی ركابەری لەنێوانی خۆیان بكەن

لێرە هەڵبژاردن بەدەردەكەوێـت و دێتە ناوەوە

تاكەكانیان و جیاوازییە بچووكەكان، لەو حاڵەتەدا جیاوازی بچووك لە دەنووكیان دروست دەبێت

واتە هەندێك لە چۆلەكەكان توانیان خۆیان لە ركابەری چۆلەكەكانی دیكە بەدوور بگرن

دەنووكی هەندێك لە چۆلەكان زیاتر بۆ گەڕان و هەڵكۆڵین بۆ كرم گونجاوتر بێت

هەندێك لە چۆلەكەكان توانیان بەشێوەیەكی باشتر دەنووكیان بۆ شكاندنی دان وز تۆ بەكار بهێنن

لێرەدا چۆلەكەكان بۆ گروپی ژینگەی جیاواز بەش بەش ببوون، چۆلەكەكان لەو بەش بەشبوونانە پارێزراوتر دەبن و كەمتر تووشی ركابەری یەكتر دەبن

دوای ئەوە چۆلەكەكان دەست بە چووتبوون دەكەن لەگەڵ ئەو چۆلەكانەی لە گروپی خۆیانن

دوای چەند نەوەیەك، ئەو تایبەتمەندیانە زیاتر دەردەكەوێـت و پەیدا دەبێت

بەشێوەیەك وا دەكات چۆلەكەكان ئەو ژینگەی خۆیان بەسەركەوتووی بەكار بهێنن

جیاوازی نێوان بخۆری كرم و شكێنەری دانەكان زۆرتر دەبێت

بەشێوەیەك ئەو دووانە ناتوانن لەگەڵ یەك جووت بن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی پەیدابوونی جۆرێكی نوێ

ئەمڕۆ، 14 جۆری چۆلەكە لە دوورگەی گالاپاگۆس دەژین

سەرجەمیان لە یەك گروپی ئاسایی زیادیان كردوە و لێی بوونەتەوە

بەمشێوەیە بەپەرەسەندن جۆری نوێ دێتە كایەوە

لەرێگەی كارلەیەكی تاكە بێوێنەكان

خستنەوەی لەرادەبەری نەوە

دووبارە خۆرێكخستنەوە و میتەیشن لە بۆماوەیی

لە كۆتاییدا، بەهۆی هەڵبژاردن

بۆچی ئەوانە زۆر گرنگن ؟

ئەوە پێمان دەڵێت هەمەجۆری ژیان لەكوێوە هاتوون و بۆچی هەموو بوونەوەرەكان زۆر بەباشی و بەشێوەیەكی نمونەیی لەگەڵ نیشتمانەكەی خۆی گونجاندووە ؟

بەڵام بەشێوەیەكی كەسی كاریگەری هەیە لەسەرمان .

هەموو كەسێك لە ئاكامدا لەماوەی 3.5ی پەرەسەندن، ئەوە تۆش دەگرێتەوە

باوك و باپیرانت شەڕیان كردوە و خۆیان گونجاندووە لەپێناو مانەوە

ئەو رزگاربوونە بەپلەیەیك زۆر دڵنیا نەبووە

ئەگەر وای دابنێین 99% ئەو جۆرانەی ژیاون، لەناوچوون،

كەواتە دەبێـت خۆت لە چیرۆكی سەركەوتنەكان دابنێـیت

داینەسۆرەكان لەناوچوون، بەڵام تۆ لەژیاندایت، ئەم ڤیدیۆیە دەبینیت

لەبەر ئەوەی تۆ بەشێوەیەكی سەرسوڕهێن جیاوازی، بەوێنەی هەموو ئەو بوونەوەرانەی ئێستا لە ژیاندان

تاقانە و بێوێنەی لەو گەردوونە

وەرگێڕانی: صلاح سعدی (diary-s-s{outlook.com)شوبات/2016

Subtitles by the Amara.org community