Video

Transkript

100 milyon ışık yılı içerisindeki bütün yıldızların enerjisini alabileceğinizi hayal edin.

Binlerce galaksiden, milyarlarca yıldız.

Şimdi o enerjiyi alıp evrendeki en güçlü silahı çalıştırmak için kullandığınızı hayal edin.

Sebep olacağınız hasarı düşünün.

Ortaya çıkıyor ki, hayal etmenize gerek yok; bunlar gerçekten var ve adı “gama ışını patlamaları”.

Ama bu kozmik sniper’lar nedir ve birisi Dünya’ya ateşlese ne olur?

[Intro müziği]

Gama ışını patlamalarını anlamak için, ilk önce gama ışınlarını anlamalıyız.

Gama ışınları, enerji taşıyan elektromanyetik radyasyon dalgalarıdır; tıpkı görünebilir ışık gibi.

Görülebilir ışık, elektromanyetik spektrumun küçük bir parçasıdır; sizin görebildiğiniz parçadır.

Düşük enerjilerde radyo dalgaları, mikrodalgalar ve kızılötesi vardır.

Yüksek enerjilerde de morötesi, x-ışını ve gama ışınları vardır.

Gama ışınları çok güçlüdür.

Tek bir gama ışını fotonu, bir milyon görülebilir ışık fotonundan daha güçlüdür.

Yüksek enerjileri, gama ışınlarını iyonlaştırıcı radyasyonun bir formu yapar.

Bu, atomik bağları kırabilecek kadar enerjik olduğu anlamına gelir.

Bu, onları sana ve bana karşı tehlikeli yapar.

İyonlaştırıcı radyasyon, bizi hayatta tutan biyolojik makineyi yok eder.

Şanslıyız ki, ozon tabakası bu ışınlar daha bize ulaşmadan önce onları süzer.

Ama eğer ozon tabakası bu ışınları süzüyorsa, uzaydan gelen gama ışını patlamaları (GIP veya GRB’ler) nasıl keşfedildi?

Soğuk savaş döneminde, ABD uzaya Sovyet nükleer araştırmalarındaki gama ışınlarını algılayabilecek uydular gönderdiler.

Bomba bulamadılar, ama uzaydan gelen soluk, sadece birkaç saniye süren patlama buldular.

Bu, bugüne kadar uydular tarafından yapılmış tek büyük keşif olabilir; bildiğimiz kadarıyla.

Astronomlar, bu çeşit keşifleri yapmak için farklı ışık türlerini görebilen teleskoplar kullanırlar ve bu uydular yeni keşifler yapmak için onlara bir çift göz daha verdi.

30 yıl boyunca bir gizemdiler, ama 6 milyar ışık yılı uzaktaki bir galakside bir GIP kaynağı keşfettik.

Eğer bir GIP bu mesafeden görünebiliyorsa, akıl almaz derecede enerji yüklü olmalıdır.

Bir saniyede, Güneş’in bütün ömründe yaptığından daha çok salınım yapmak, GIP’ları evrendeki en enerjik olay yapıyor.

O zaman, nereden geldiler?

GIP’ler, evrendeki en şiddetli ölümü ve karadeliklerin doğumudur.

İki tip GIP vardır; kısa ve uzun. Ve her ikisinin de farklı kaynakları vardır.

Uzun GIP’lar, birkaç dakika sürer. Bilim insanları kaynaklarının süpernovalar olduğunu düşünür; yani yıldızın çekirdeğinin çöküp bir karadeliğe dönüştüğünde

Kısa GIP’lar birkaç saniye sürer ve bir uyumdaki iki Nötron Yıldızı birleştiğinde oluşurlar.

Milyonlarca yıl, yörüngeleri yerçekimsel dalgalar tarafından ayarlanmıştır.

Yeterince yakınlaştıklarında birbirilerine çarpışarak birleşirler ve bir karadelik oluştururlar.

Süpernovalar da, nötron yıldız çiftleri de aynı şeyi yapar; Yıldızların artıklarından oluşan bir manyetik diskle çevrili karadelikler.

Bu çevrede, dönüş, manyetik alanı hızlandırır; o da belki de ışık hızında hareket eden sıcak parçacık hunisini uzaya ateşler.

Bu hunideki gaz yüksek enerji gama ışınlarından oluşan iki sıkı enerji oku yaratır.

Tıpkı gökteki bir lazer silahı gibi.

Yani sonradan dağılan diğer kozmik patlamalarına nazaran GIP’ler odaklı kalır ve daha uzaktan görülebilirler.

Daha fazla detay bir YouTube videosu için fazla matematik gerektirebilir.

Evren bu kozmik keskin nişancılarla doludur

Karanlıkta gelişigüzel ateş ederler ve bu ışınlar bizi her zaman vurur.

Genellikle, günde bir tane tespit ederiz

Neyseki, çoğu zararsız.

Saptadığımız bütün patlamalar Samanyolu’ndan ve bize zarar vermekten çok uzakta.

Ama yakınlardaki bir GIP, felakete sebep olabilir.

Birkaç ışıkyılı uzaklıktaki bir GIP, Dünya’yı kızartabilir; en azından ona dönük kısmını.

Ama daha uzaktaki bir GIP bile yaşamı bitirmeye yetebilir.

Ve bizi öldürmek için tam isabet vurmak zorunda değildir.

Birkaç bin ışıkyılı uzaklıktaki bir GIP, bize gelene kadar yüzlerce ışıkyılı genişliğinde olur; Bütün Güneş Sistemi’ni yıkar, tıpkı bir tsunami dalgası gibi.

Dediğim gibi, ozon tabakası bizi korur ama eğer güneşten gelen UV sızıntısını kapatmazsak bir GIP bizi tamamen savunmasız bırakabilir

Ozonun kendini doğal yollardan yenilemesi yıllar alır ve daha kısa bir sürede güneş Dünya’daki karmaşık yaşamı yok edebilir.

Aslında, bu zaten olmuş olabilir.

450 milyon yıl önce sulardaki yaşamın %85’inin ölmesine sebep olarak bir GIP öneriliyor.

Herne kadar kanıtlaması imkansız olsa da.

Gama ışını patlamaları aynı zamanda evrenin başka yerlerinde hayat göremememizin sebebi de olabilir.

Düzenli olarak onun büyük bir kısmını ortadan kaldırıyor olabilirler.

GIP’lar yüzünden tüm galaksilerin sadece %10’unun hayata elverişli olduğu düşünülüyor.

Yani onlar bizi yok mu edecekler?

Muhtemelen hayır.

Bizimki gibi bir galakside sadece milyonda bir GIP olabilir.

Ve zarar verebilmesi için bize yakın ve bize dönük olabilmesi gerekir.

Ama gama ışınları ışık hızında hareket ettikleri için bize doğru geldiğini ancak bize geldiğinde anlayabiliriz.

Yani şuan bize doğru gelen bir GIP olabilir ve o bize vurana kadar geldiğini anlayamayabiliriz.

Veee öldük.